 |
|
|
|
|
THE OFFICIAL SITE of THE DENDROLOGICAL PARK "SOFIYIVKA" of THE NATIONAL ACADEMY of SCIENCE of UKRAINE www.sofiyivka.org.ua |
|
|
|
|
Adam Mieckewicz
WSTĐP
Poezja opisowa na pierwszÂą uwagĐş zdaje siĐş byĐś ŃatwiejszÂą od innych rodzajŃw, bo gŃŃwnÂą czкœМ dzieŃa, rzecz jego, samo nastrĐşcza przyrodzenie, zostawujÂąc tylko talentowi poetyckiemu rozkŃad przedmiotu i stosowne wydanie. Ale ta ŃatwoœМ jest tylko pozornÂą, bo rzeczywiÂście nieŃatwe do zwalczenia spotykajÂą siĐş trudnoÂści. OpisujÂąc na przykŃad przedmioty powszedne, kaŃdemu znajome, jakiej Ńe potrzeba sztuki, aby je czy to zrĐşcznym wszystkich czкœci wystawieniem i odbiciem, czy wtrÂącaniem wŃasnych myÂśli, postrzeŃeŃ i ustĐşpŃw podnieœМ, uÂślachetniĐś i barwÂą nowoÂści przyodziaĐś! W malowaniu okolic najhojniej od natury upiĐşknionych i godnych podziwienia Âśliski jest nader Âśrodek miĐşdzy pochwaŃÂą zbyt ogŃlnÂą, deklamacyjnÂą, a dokŃadnym tylko, topograficznym szczegŃŃŃw wyliczaniem. Dodajmy trudnoœМ utrzymania interesu tam, gdzie Ńadnej nic masz akcji, gdzie nic do namiĐştnoÂści nie przemawia, gdzie wszystkie zalety obrazu poetyckiego koŃczÂą siĐş na doskonaŃej perspektywie, ÂświatŃocieniu i kolorycie, a poznamy, jak wielkiego talentu, jak wysoko uksztaŃconego smaku poema opisowe wymaga.
Wszystkie te trudnoÂści pokonaŃ Trembecki i wszystkie poŃÂączyŃ zalety w opisaniu ZofijŃwki, ktŃre uwaŃaĐś moŃna za arcydzieŃo, stawajÂące obok najcelniej szych poematŃw tego rodzaju w jakiejkolwiek literaturze. Ale chwaŃa Trembeckiego nic koŃczy siĐş na przymiotach powszechniejszych, jakich wymagaĐś by moŃna po kaŃdym sztukmistrzu i po kaŃdym dziele sztuki piĐşknej. Trembecki ma przymioty sobie wŃaÂściwe, ktŃre jemu i jego poezji dajÂą wyŃszoœМ nad poezjÂą i poetŃw spŃŃczesnych; gdy albowiem mowa polska .poetycka charakter swŃj wŃaÂściwy traciĐś zaczĐşŃa i postaĐś przybieraĐś obcÂą, francuskÂą - Trembecki zachowaŃ,cechy zŃotego- wieku poezji narodowej. Kiedy naÂśladowanie i tŃumaczenie poetŃw francuskich wprowadziŃo styl jednostajny, tak dalece, Ńe ta jednostajnoœМ w tŃumaczeniu Iliady, Raju utraconego i Georgik francuskich co do zewnĐştrznego wydania zaciera zupeŃnie rŃŃnicĐş charakterŃw miĐşdzy odlegŃymi wiekami, prostotÂą majestatycznÂą zdumiewajÂącym Grekiem, miĐşdzy ponurym i olbrzymim Anglikiem i wreszcie lekkim, wymuskanym Francuzem - styl Trembeckiego wypŃywa z natury mowy ojczystej, jest wiĐşc giĐştki, sposobny rŃwnie do wydania gŃrnoÂści jak prostoty myÂśli i rŃŃnych w tej mierze" poŃÂączeŃ i odcieniŃw, ale zawsze wŃaÂściwym sobie sposobem, nie tracÂąc bynajmniej piĐştna narodowoÂści i oryginalnego talentu. Kiedy sztuka rymotwŃrcza dzisiejsza zdaje siĐş przechodziĐś w sztukĐş wierszowania, i ubiegaĐś siĐş szczegŃlniej o pŃynnoœМ, harmoniÂą, poŃysk, rzadkie rymowanie i inne zewnĐştrzne ozdoby - mowa Trembeckiego potĐşŃna, z wyboru i mocy myÂśli zalety szukajÂąca, bogata, rozmaita, powinna by zawstydzaĐś i rozŃalaĐś nas, Ńe tak jÂą na czerkieskÂą przerabiamy.
CzymŃe siĐş staŃo, Ńe Trembecki tak siĐş wysoko nad innych wyniŃsŃ? Oto bez wÂątpienia, Ńe warunki uksztaŃcenia siĐş na poetĐş w porze swojej poznaŃ i dopeŃniĐś ich usiŃowaŃ. Bo sztukmistrze, teraz zwŃaszcza, podobnie jak uczeni, znaĐś powinni dokŃadnie drogĐş doskonalenia siĐş swojego; inaczej talent ich Ńatwo albo siĐş wykrzywi i zdziwaczy, albo spospolituje i potworne albo niedoŃĐşŃne, jakich zawsze peŃno, bĐşdzie przymnaŃal pŃody. Trembecki byŃ silniejszy niŃ zwyczaj powszechny, niŃ moda i opinia panujÂąca,. WiĐşc ÂświeŃo wprowadzona galomania nie miaŃa wpŃywu na jego talent i mowĐş. Talenta i jĐşzyk klasykŃw staroŃytnych, talenta i jĐşzyk ojczysty wiekŃw zygmuntowskich, poznawanie gruntowne historii, literatury i innych nauk, oto jest wszystko, z czego Trembecki pokarm talentowi swojemu wyciÂągnÂąŃ, zdrowo go pielĐşgnowaŃ i po mistrzowsku ksztaŃciŃ. StaŃo siĐş wiĐşc, Ńe Trembecki, w mowie polskiej znalazŃszy niewyczerpane skarby, umiaŃ nimi hojnie, ale zawsze rozsÂądnie zarzÂądzaĐś. Wskrzeszanie wyrazŃw niesŃusznie zaniedbanych, wcielanie cudzoziemskich z jĐşzyka pobratymczego, nowych tworzenie, Ńamanie skŃadni, ÂśmiaŃych wyraŃeŃ j zwrotŃw uŃywanie, sŃowem: samowolna, ale szczкœliwa nad mowÂą wŃadza jemu samemu wŃaÂściwÂą byĐś siĐş zdaje, ktŃrÂą gdyby kto nie talentem i naukÂą, ale Âślepo naÂśladujÂąc, zuchwaŃym wdzierstwem chciaŃ osiÂągn¹М, skaziŃby jĐşzyk i wydaŃ siĐş dziwacznie; czego liczne miewamy przykŃady. A jako piĐşknoÂści poezji Trembeckiego skutkiem sÂą wielkich talentŃw, obszernej i gruntownej erudycji, poŃÂączonej ze smakiem uksztaŃconym mianowicie na wzorach klasykŃw polskich dawnych i klasykŃw staroŃytnych - tak, aŃeby te piĐşknoÂści uczuĐś w caŃej mocy, potrzeba, oprŃcz stosownego usposobienia, znaĐś dokŃadnie dawny jĐşzyk, polski, a nawet jĐşzyki staroŃytne. Dlatego to dzieje siĐş nierzadko, Ńe mŃodzi czytelnicy Trembeckiego chwalÂą go, ŃÂączÂąc tylko glos swŃj ad vocem populi, a niekiedy o jego poezjach dziwaczne na cudzÂą wiarĐş powtarzajÂą zdania * ; dlatego to objaÂśnianie i komentowanie wszystkich pism Trembeckiego byŃoby nader waŃnym i uŃytecznym, prowadzÂąc ku temu, iŃby smak Trembeckiego mŃgŃ siĐş stawaĐś coraz powszechniejszym.
Tak rozlegŃe przedsiĐşwziĐşcie nie zgadza siĐş z planem niniejszego wydania; obraliÂśmy wiĐşc jedno tylko dzieŃo, to jest ZofijŃwkĐş, ktŃra pod tym wzglĐşdem na szczegŃlnÂą ze wszech miar uwagĐş zasŃugiwaĐś powinna. OprŃcz albowiem ogŃlnych wyŃej wytknionych zalet, przypomnijmy, iŃ wielkÂą, a moŃe najgŃŃwniejszÂą poematŃw opisowych ozdobÂą jest koloryt, czyli zewnĐştrzne ubranie; tu wiec Trembecki miaŃ pole rozwinienia swojej mowy poetyckiej w caŃej wielmoŃnoÂści i blasku. Dlatego spotykamy w ZofljŃwcc czкœciej niŃ w innych poety naszego dzieŃach zwroty ÂśmiaŃe i niepospolite skŃadnie. Wiele takŃe przywiedzionych imion i miejsc historycznych stosownego wymaga objaÂśnienia.
UkŃad poematu jest bardzo naturalny i prosty. Po ogŃlnym powitaniu ziemi ukraiŃskiej (do w. 40) i krŃtkiej pochwale Potockiego (od w. 41), ktŃry w owym kraju nad wszystkich ''obywateli wyŃszoœМ w sobie niesie" , poeta schodzi do opisania ogrodu Potockich, jako okolicy szczegŃlnie UkrainĐş zdobiÂącej. WymyÂśliwszy zdarzenie dajÂące poczÂątek zaŃoŃeniu ZofijŃwki (od w. 53 do 100) przebiega nastĐşpnie wszystkie jej czкœci, gaiki (w. 117), groty (w.121 i 126), oglÂąda skaŃĐş (w. 133 do 152), drzewa zasadzone na pamiÂątkĐş zmarŃych dzieci (w. 153 do 168), mostem wstĐşpuje do chŃodniku, kĐşdy niegdyÂś Pelej zdybal TetydĐş (ustĐşp od 183 do 234), przez kanaŃ podziemny (od 237 do 258) pŃynie do wyspy " AntiCirce" , ktŃrej cudowne wymienia wŃasnoÂści (do wiersza 290). CzerpajÂąc z przezroczystego strumienia (w. 295) dziwi siĐş nad szaleŃstwem ludzi, ktŃrzy majÂąc tak zdrowy i posilny napŃj wolÂą ukracaĐś sobie Ńycie mocnymi trunkami; wszakŃe troskliwoÂściÂą rzÂądu naŃŃg ten zgubny coraz staje siĐş rzadszym; stÂąd poeta cieszy siĐş nadziejÂą, Ńe wkrŃtce pospŃlstwo ukraiŃskie, lepiej oÂświecone, wyrŃwna przodkom swoim, ktŃrzy niegdyÂś z mÂądroÂści u postronnych sŃynĐşli. (UstĐşp o mĐşdrcach pŃŃnocnych, od w. 337 do 352.) Od strumienia udaje siĐş na pobliskie miejsce, zwane szkoŃÂą ateŃskÂą (w. 356), gdzie sŃucha rozprawiajÂących mĐşdrcŃw (ustĐşp od 367 do 454), nareszcie, obejrzawszy pomnik grobowy (od 469 do 492), kaskadĐş (do 506), koŃczy ogŃlnÂą pochwaŃÂą ogrodu zawierajÂącego tyle piĐşknoÂści i apostrofÂą do Zofii Potockiej (od w. 517 do koŃca), ktŃrej pamiÂątce okolica ta poÂświĐşcona i od ktŃrej przyjĐşŃa nazwanie.
UwaŃaĐś wypada, iŃ oprŃcz wmieszanych stosownych ustĐşpŃw dla rozmaitoÂści, samo to przechodzenie z miejsca na miejsce okazuje wielkÂą sztukĐş poety, ktŃry pprowadzajÂąc niejako za sobÂą czytelnika, martwemu obrazowi Ńycie i ruch nadaŃ; a wÂśrŃd mnogich opisŃw, opowiadaŃ, wtrÂąconych zdaŃ i uwag, kaŃdy szczegŃŃ tak naturalnie wypŃywa z poprzedzajÂącego i wiÂąŃe siĐş z nastĐşpnym, iŃby rzec moŃna sŃowami samegoŃ poety: " Nie przypadkiem, porzÂądnym wszystko idzie lÂądem" (w. 384).
STANISĐAW TREMBECKI: SOFIĐŁWKA
ADAM MICKIEWICZ: OBJAÂŚNIENIA DO "ZOFIJĐŁWKI"