 |
|
|
|
|
THE OFFICIAL SITE of THE DENDROLOGICAL PARK "SOFIYIVKA" of THE NATIONAL ACADEMY of SCIENCE of UKRAINE www.sofiyivka.org.ua |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
THE OFFICIAL SITE of THE DENDROLOGICAL PARK "SOFIYIVKA" of THE NATIONAL ACADEMY of SCIENCE of UKRAINE www.sofiyivka.org.ua |
|
|
|
|
1 Licznym oїywiona pіodem: wyraїenie to ogуlniejsze, ¶ci±gaj±ce siк rуwnie do mnуstwa zwierz±t i obfito¶ci ro¶lin, wyszczegуlnia siк w nastкpnych wierszach: od w. 3 do 6 o їywioіach domowych, od 7 do 10 o zboїach.
2 Mlekiem pіyn±ca i miodem: wiersz, powtarzany przez wszystkich poetуw opisuj±cych wiek zіoty, nieznacznie porуwnywa Ukrainк do szczк¶liwego ¶wiata za owych wiekуw.
4 Rozro¶lejsze, opa¶lejsze, czabany: wielkie woіy, jakie s± na Podolu i Ukrainie.
5-6
Baran, ktуrego twoje utuczyіy zioіa,
Ciкїary chwostu jego dјwigaж
musz± koіa.
W gікbszych stepach ukraiсskich znajduje siк gatunek baranуw wielkich, ktуrym gospodarze dla ulїenia ciкїaru ogony na koіach uwi±zywaж zwykli. Chwost, wyraz gminny, dla niepospolito¶ci uїyty.
Co do samego wyraїenia w tych dwуch wierszach, prost± skіadni± byіoby: Kola dјwigaж musz± ciкїary chwostu barana,ktуrego twoje utuczyіy zioіa. Zaimek jego, jakby niepotrzebnie wtr±cony, іamie zwyczajn± konstrukcj±. Jest to umy¶lna nieregularno¶ж mowy, zwana u poetуw staroїytnych anakoluton, bardzo czкsto od Trembeckiego uїywana.
3 Rї±ce mnуstwo wiatronogуw. Zamiast: mnуstwo rї±cych wiatronogуw, koni (alipedes). Zwracamy uwagк czytelnikуw na te: zamianк epitetуw, rуwnieї wіa¶ciw± staroїytnym poetom, a ktуr± jak szczк¶liwie mowa nasza, bogata w odmiany przymiotnikуw i imiesіowуw, na¶ladowaж moїe, przekonywamy siк z czкstych i podobno jedynych przykіadуw w poezji Trembeckiego.
7 Nasiona wierzone, їarn. powierzone, bujno¶ci, z. nadzwyczajnej їyzno¶ci, zagonуw.
8 Pomnoїeniem, z. rozkrzewieniem siк, rozro¶nieniem; dochodz±, rуwnaj± siк, plonom, urodzajom, babiloсskim, to jest asyryjskim, sіawnym w staroїytno¶ci.
10 Ciaіy podartymi, poszarpanymi pіugiem. Przymiotnik ,,podarty" z rzeczownikiem ,,ciaіo" pierwszy raz w tym zna, czeniu uїyty. Czytaj±c Trembeckiego, wielokroж przychodzi na my¶l piкkny wiersz Boala, iї u wielkich poetуw czкsto wyrazy dziwi± siк, pierwszy raz spotkawszy siк z sob±.
12 Zкbce. Jкzyk polski oprуcz zakoсczeс zgrubiaіych i zdrobniaіych ma jeszcze odmianк koсcow± szczegуln± na.ec, ce, ica, ktуra po¶rednim niejako sposobem znaczenie wyrazu miarkuje. Trembecki bardzo czкsto zakoсczeс takowych dla niepospolito¶ci uїywaі: "ziemica", z. ziemia, "sіupiec", z. sіup, "ogrуjec", czyli ogrodziec, z. ogrуd etc.
- Zкbce sіoniуw i perskie szczкty. Na Ukrainie, jako i po wielu miejscach, znajduj± siк ko¶ci sіoniуw. Poeta uwaїa je za pozostaіe od dawnych wojen; jakoї okoіo roku 506 przed e. ch. Dariusz uganiaj±c siк za Scytami przechodziі okolice Dniestru i Dniepru.
14 Szesna¶cie potem razy kraj odmieniі pany.
W dawnych wiekach rуїne ludy nachodziіy i zdobywaіy Ukrainк... Hr. de Lagarde, wydawca i tіumacz Zofijуwki, w obja¶nieniach swoich wylicza stosownie do tekstu szesna¶cie takowych napadуw (Gety, Feniki, Scytowie, Cymerianie, Saki, Macedony, Bastarny, Roksolanie, Gety powtуrnie, Sarmaty, Jazygowie, Scyrowie i Sattageci, Goty, Hunny, Stawianie, Buіgary i Kangly, czyli Pieczyngi). W tak odlegіej staroїytno¶ci trudno jest ¶ci¶le oznaczyж i narody barbarzyсskie zdobywaj±ce kuj po wiкkszej czк¶ci nie mieszkalny, i epoki ich zdobyczy. Zdaje siк takїe, iї Trembecki poіoїyі po prostu zwyczajem poetуw liczbк oznaczon± za nieoznaczon±: szesna¶cie razy - za: kilkana¶cie razy, wiele razy (sexcenties).
13 Kraj od obcych we ¶rodku poznany. Zdobyty od obcych, ktуrzy siк aї do ¶rodka przedarli.
16 W nim to najsroїsze z Azj± potyczki Europy,
¦ci±ga siк do wojny Persуw ze Scytami, o ktуrej wspomnieli¶my wyїej.
16 W nim z szlacht± wielokrotnie іamaіy siк chіopy.
Aї nadto wiadome s± bunty pospуlstwa ukraiсskiego pod Chmielnicklmi, Nalewajk±, Gonta etc. "Јamaж siк", zamiast pasowaж siк, walczyж, zmysіowy i mocny wyraz, od starych poetуw, zygmuntowskich czкsto w tym znaczeniu uїywany.
17-18
Trawa bez kosy
Pokrewne Pytonowi mnoїyіa
poіosy.
Gікbsze stepy Ukrainy, mniej zaludnione, s± wygodnym schronieniem gadu. Kr±ї± dotychczas miкdzy pospуlstwem bajki o polosach, їmijach nadzwyczajnej wielko¶ci. Poeta nazywa je pokrewnymi Pytonowi, czyli podobnymi do Pytona, sіawnego w staroїytno¶ci wкїa, ktуry ¶cigaі Dianк; zabity od Apollina (ob. Metamor. Ovid. XI).
19 W leciech niїszych, z. bliїszych, pујniejszych.
21 Siczowe nachody. Sicz albo siecz zaporoska jest horda Kozakуw siczowych, maj±cych swe siedlisko w siczy (zasieku, okolicy) zadnieprskiej i napadaj±cych niegdy¶ Ukrainк, rуwnie jak tauryckie, to jest krymskie, czyli w ogуlno¶ci tatarskie hordy, a
28 Zaporoїa... rozboje. Zaporoїa okolice tak nazwane od porohуw, czyli katarakt Dniepru, kкdy osiadіe kozactwo pod panowaniem Polski za czasуw Zygmuntуw niemaіe dla kraju ¶wiadczyіo przysіugi; prze¶ladowane nareszcie od szlachty i jezuitуw, w ustawicznych z nimi zatargach przeszedіszy pod panowante monarchуw rosyjskich, na nowo urz±dzone i na zawsze poskromione.
29 Wіa¶ж, z. wіasno¶ж, dla niepospolito¶ci. Wyraz jakokolwiek nowy, zrozumiaіy i krуtszy, a wiкc w budowie wiersza daleko wygodniejszy.
30 Zbrojne prawo. Zabezpieczaj±ce dostatecznie wіasno¶ж obywatelsk±.
34 Niego¶cinne morze. "Pontos Axenos rzeczone byіo od Grekуw (dzi¶ od nas zwane: Morze Czarne), pуki na nim tych przybyszуw obywatele cierpieж nie chcieli. Gdy za¶ potem Grecy na te brzegi zaprowadziж osady swoje dostali pozwolenie, toї morze per antiphrasin nazwane od nich byіo "Pontos Enxinos." *
34 Korabl. Mamy w jкzyku polskim korab, toї samo co: statek, okrкt; Trembecki dla harmonii i nowo¶ci zmieniі cokolwiek dawny wyraz, przybieraj±c zakoсczenie z jкzyka pobratymczego.
35 Odessa zmartwychwstaіa. Po traktacie Rosji z Turcj± roku 1792 dla obrony nowych granic otworzony port nad Morzem Czarnym. Korzystne pod wzglкdem handlu poіoїenie ¶ci±gnкіo mnуstwo mieszkaсcуw; powstaіe miasto nazwano Odess± od staroїytnej, niegdy¶ w tych stronach kwitn±cej osady greckiej, ktуra tym sposobem "zmartwychwstaіa".
41 Drzewo Jowiszowe. D±b po¶wiкcony Jowiszowi w lesie dodoсskim, sіawnym wyroczniami, w Epirze. Poeci lubi± zamiast ogуlnych i pospolitych imion, dla ¶ci¶lejszego i bardziej zmysіowego oznaczania wyobraїeс, przywodziж miejsca i nazwiska z mitologii lub dziejуw powszechnie znajome.
52
Sk±d imiк Zofijуwki i dlaczego sіynie.
W tym wierszu zawarta jest tre¶ж poematu. Bуg miіo¶ci rozkazuje Potockiemu zaіoїyж ogrуd i nazwaж go imieniem Zofii ("sk±d imiк"). Dalej nastкpuje opis piкkno¶ci ogrodu - "dlaczego", dla ktуrych "sіynie".
62 Wtem beіt puszczony іukiem. Nowa skіadnia."Јukiem" jest tu szуsty przypadek narzкdzia (ablativus instrumenti). Zwyczajnie mуwi siк: puszczony z іuka.
- ¦rуd piersi mu przeszyі. "¦rуd" zamiast rzeczownika: ¶rodek, potrzeba uwaїaж jako przypadek czwarty, zaleї±cy od sіowa czynnego "przeszyі".
68 Miej i tк, co przyjemno¶ж mojej zrуwna matki.
Miej i tк, ktуra wdziкkami wyrуwna przyjemno¶ci, to jest wdziкkom, matki mojej, Wenery. "Zrуwnaж", poіoїone tu z czwaitym przypadkiem, rz±dzi pospolicie trzecim, je¶li znaczy, jak w tym miejscu, wyrуwnaж, byж podobnym komu.
74 Niezgrabne jary. Jamy, doіy, skaliste w±wozy.
80 Kochanki Wertumna. Wertumnus, boїek wiejski, czczony u staroїytnych pod rozmaitymi postaciami; kochank± jego byіa Pomona, bogini drzew i owocуw.
84 Z tajon± wspaniaіo¶ci± porozsiewaj chatki.
Dla ozdoby ogrodуw stawiж siк w nich zwykіy tu i owdzie, "rozsiewaж", chatki, zewn±trz prostej budowy, a we ¶rodku najkosztowniej przybrane, "z tajon± wspaniaіo¶ci±". (Ob. Pow±zki Trembeckiego kart. 38, w. 24.) Chatek takowych, lubo przez poetк tu wspomnianych, w ogrodzie Zofijуwka zgoіa nie "masz. "'
93 Wilgi krysztaі zlany. Woda ze strumienia Wilgi sprowadzona w sadzawkк, zwan± rzeczywi¶cie "Zwierciadіem Diany".
96
Czczenia upartej panny s± mi obojкtne.
Diana, rуwnie jak Minerwa, byіa wiecznie dziewic±. Kupido wiкc maіo dbaі o "czczenia upartej panny", nie uznaj±cej jego wіadzy.
97
Rzekі i na krwawym brusie poci±gn±wszy strzaіy.
Podobny cale obrazek mamy w Horacjuszu:
...et Cupido
...ardentes
acuens sagilias
cole cruenta.
II, 8. 14-16.
98
Unosiж siк poleciaі nad chcrsoсskie waіy.
Dla ugodzenia (jak tіumaczy hr. de Lagarde) rуwnym pociskiem serca Zofii, ktуra natenczas przebywaіa w owych stronach.
99
Te umowy Rzetelno¶ж i¶ciж kaїe ¶wiкta.
Rzetelno¶ж jest tu uosobowanym bуstwem alegorycznym, Fides sacra.
102
Mieszkaж na nich zamorskie wezwano Dryjady.
Wezwano nimfy le¶ne, zam.: zasadzono drzewa; "zamorskie", szczegуlnie, zam. cudzoziemskie w ogуlno¶ci.
110
Ciekawe, a w Tulczynie znarowione oko.
Tulczyn, majкtno¶ж Potockich, gdzie "oko" widza tak dalece jest "znarowione",
przywykіe do "przedmiotуw z kaїdej miary znacznych", godnych uwagi, podziwienia,
iї mu potem wszystkie "¶redno¶ci", wszystko, co jest miernym i nieosobliwym,
zdaje siк "niesmaczne", mniej powabne. Nigdy nadto nic moїna rozbieraж wyraїeс
Trembeckiego i porуwnywaж z mow± pospolit± przez co okazuje siк, na czym
prawdziwe poetyckie wydanie zaleїy. W przytoczonych tu kilku wierszach (ob. str.
12, wiersz 22-25) ileї znajduje siк rzeczy godnych uwagi! Przymiotniki
"znarowiony", "znaczny" w nowym i niepospolitym znaczeniu uїyte; "¶redno¶ж",
rzeczownik szczк¶liwie z przymiotnika zrobiony; "niesmaczny oku", metafora, od
zmysіu smakowania do widzenia przeniesiona, a wszystkie te odmiany nie s±
skutkiem przypadku, ale gікbokiej znajomo¶ci sztuki i natury jкzyka. Epitety,
czyli przymiotniki, czкstokroж do wiersza tylko dla zapeіnienia miejsca albo dla
rymu w¶cibiane, u Trembeckiego zawsze s± koniecznie potrzebne i zawsze
wiele znacz±. Tak w nastкpnym wierszu:
Pкdzк, z
utrudzonego nie zstкpuj±c konia.
Utrudzenie konia wyraїa
po¶piech, z jakim poeta biegi ogl±daж okolice Zofijуwki.
115 Stworzenie wszкdy ¶wieїe poznawa јrenica.
Roboty i ozdoby "¶wieїe", nowo "stworzone", dokonane.
116 To mnie bawi, to cieszy, to zmysіy zachwyca.
Przypomnijmy, їe poeta przybywa z Tulczyna, gdzie tyle ogl±daі piкkno¶ci; ubawiony i zachwycony w Zofijуwce, tym wiкksze o niej daje nam wyobraїenie.
123-4
Nie wszystkim w tк jaskini± uczкszczaж siк godzi,
Mіodszy ¶wiat jej uїywa, Patagon nic wchodzi.
Mіodzi ludzie, mniejszej urody, uїywaj± tej jaskini, wchodz± do niej; Patagon, czіowiek wyїszego wzrostu, zmie¶ciж siк nie moїe. Patagony, wіa¶ciwie lud dziki amerykaсski, ogromnej budowy ciaіa.
1129-30
Tam sіodki wiersz, ktуrego їaden wiek nie zmaїe,
Wchodz±cemu w tк
grotк szczк¶liwym byж kaїe.
Jest tu aluzja do wierszy wykutych w grocie:
Straж tutaj pamiкж
nieszczк¶ж, a przyjm szczк¶cia wieszcze,
A je¶li¶ jest szczк¶liwym, b±dј
szczк¶liwszym jeszcze.
Wiersze te miaі uіoїyж sam Szczкsny Potocki, ktуry wedіug poety "szczк¶liwych chce i moїe czyniж".
133-4 Skaіa od swych siуstr osobna, od innych skaі podobnych. Leukacie podobna. Leukas, przyl±dek spadzisty nad Morzem Joсskim, sіawny zgonem wielu kochankуw, ktуrzy z owej skaіy rzucali siк w morze, szukaj±: lekarstwa niewzajemnej miіo¶ci. Sіawna Safo podobnym sposobem їycie zakoсczyіa.
140 Boh, Bуg, znajoma rzeka na Ukrainie.
- Ј±czycie rуwnianki. Wijecie p±czki, bukiety kwiatуw. Rуwnianka wіa¶ciwie znaczy sіomkк, kwiatek.
167
Niech was dziecinny szelest ¶wiadczy tu przytomnych.
Nowa skіadnia, celuj±ca zwiкzіo¶ci± i moc±, na sposуb іaciсski, kкdy sіowo czynne kіadzie siк z przypadkiem czwartym i trybem bezokolicznym, wyrzucaj±c niepotrzebne spуjniki. ..Niech ¶wiadczy was tu przytomnych", domy¶l.: byж; zam.:: їe wy tu przytomni jeste¶cie.
169 Most pilnuj±cy ¶ciekуw rozlewu: zbudowany nad uj¶ciem stawu, sadzawki.
170 Wyzywa kіy wiekуw: nie lкka siк wiekуw, czasu wszystko niszcz±cego, ktуry od poety kіami uzbrojony. Podobnie w Owidiuszu: "Dentes aevi." Metam. XV, 255.
171 Inne mosty wytopione z kruszcуw Chalybu. Chalybs, gatunek najtwardszego їelaza u staroїytnych. Mulcyber, nazwisko іaciсskie Hefesta, czyli Wulkana.
173 A na rzucenie z procy czworogrann± miar±.
W najdawniejszych wiekach, je¶li chciano oznaczyж odlegіo¶ж miejsca, mуwiono pospolicie: na rzut kamienia, na ci¶nienie z procy, wystrzaі z іuku itp.; pујniej, chociaї ¶ci¶lejsze rozmiary wprowadzone zostaіy, poeci jednak dawny sposуb, jako zmysіowy, zatrzymali.
Tantum aberat scopulis, guantum balearica torto
Funda potest plumbo medii
transmitlere coeli.
(Ovid. Metamorph. IV, 709.)
175- 6
Gmach ten ...............
Z pіyn±cego namiotem okryto
їywioіu.
Grotк zwan± "Tetydion" wod± ("pіyn±cy їywioі") ze wszystkich stron spadaj±ca, okrywa ,,namiotem".
180-1
Metzel, uczony zamki budowaж i waliж,
Tкgiego wychowaniec pojкtny
Gradywa.
Metzel, kapitan od artylerii polskiej, nazwany st±d wychowaсcem "Gradywa", to jest Marsa, podaі plan Zofijуwki i dyrygowaі egzekucj±.
183-5
Miкdzy morskiego niegdy¶ krуlewnami stanu,
Cudnej byіa urody
wnuczka Oceanu,
Tetys...
¦lub Tetydy, cуrki Nereusza, wnuczki Oceanu, bogini morskiej ("krуlewna morskiego stanu"), z Peleuszem, synem Eaka, krуlem Ftiopуw, znany z mitologii i wsіawiony opisami wielu poetуw staroїytnych. Miкdzy innymi w Metamorfozach Owidiusza (XI, 221-264). Trembecki w opowiadaniu, ktуre tu kіadzie w usta Metzela, na¶ladowaі іaciсskiego poetк. Nie tylko za¶ piкkno¶ci±, doborem i moc± wyraїeс wzorowi swojemu dorуwnaі, ale nadto wszystkie czк¶ci obrazu lepiej uіoїyі i dokіadniej wykoсczyі. Poїytecznym byіoby bez w±tpienia ¶cisіe i obszerniejsze nawet porуwnanie, pod wzglкdem sztuki, tak doskonaіej kopii z klasycznym oryginaіem. Umieszczamy tu przynajmniej niektуre wiersze, tіumaczone caіkowicie lub bliїej na¶ladowane.
Sam wszechmocny nieszczupіe czuі do niej upaіy.
". ...Haud tepidos sub pectore senserat ignes
Juppiter
(wszechmocny)."
193 Okolona dworem, z. otoczona. Nie podobna, zdaje siк, szczк¶liwiej utworzyж wyrazu.
"...Tetys czкsto na delfinie,
Do swojego chіodnika w їary sіoсca
pіynie."
...quo saepe venire
Frenato delphine sedens, Thetis nuda
solebat.
Na pieszczone ramiona zarzuca u¶ciski.
...Ambobus innectens colla lacertis.
Udaіa siк bogini do przemian fortelu.
...Venisses,.. ad solitas artes.
Bуstwa, szczegуlniej morskie, napastowane od ludzi, miaіy szczegуlny przywilej: zamieniaж siк w rozmaite ksztaіty. Tak Proteus u Owidiusza, Melamorph. VIII, 730, i Wirgiliusza, Georg. IV, 387.
Raz mu siк zda lampartka, znowu hydra ¶liska,
Nie puszcza jednak mіodzian
i potкїnie ¶ciska.
Illa novat formas: donec sua membra teneri
Sentit.
Postawк sobie Tety, przywrсciіa boї±.
Exhibita estgue Thetis.
232
W pismach zadunajskiego wiekuje Nazona.
Owidiusz Nazo, w ktуrego Metamorfozach, jak wspomnieli¶my, znajduje siк (,,wiekuje") powie¶ж o Peleuszu i Tetydzie, wygnany z Rzymu na rozkaz Augusta, zakoсczyі dni swoje gdzie¶ w okolicach Dunaju i dlatego nazwany jest "zadunajskim".
244
Їywy, siуdmym przykіadem wchodzк miкdzy mary.
Z mitologii i poezji staroїytnej wiemy sze¶ciu bohatyrуw, ktуrzy za їycia odwaїali siк wst±piж do krain podziemnych, ("miкdzy mary"): Orfeusza, Tezeusza, Pirytousa, Herkulesa, Ulissesa i Eneasza.
246-7
Ani Trackiego wieszcza nic mam z sob± cytry,
Ani Sybilla zіotej
daіa mi gaікzi.
Orfeusz, stawny poeta ("wieszcz") tracki, szukaj±c w Ercbie zmarіej їony swojej Eurydyki, zdoіaі graniem na lutni zmiкkczyж serca wіadcуw piekielnych (ob. Metamor. X, 14). Eneasz dostaі, od Sybilli kumejskiej roazczкkк zіot±, ktуra mu wolny i wstкp i wyj¶cie z bram Erebu zabezpieczyіa (Virg. Aeneid. VI).
255
Wiatrom on igraj±cym bisiory nadstawiaі.
Bissior albo bisson, rodzaj materii u staroїytnych, bardzo drogiej; jakiego jednak byі gatunku i koloru, o tym pewnej nie mamy wiadomo¶ci. Tu siк rozumie o їaglach z kosztownej materii w ogуlno¶ci.
256-8
W takim siк wуdz Wenetуw uroczy¶cie pіawiaі
I na takim za¶lubiaі
Adryjaсskie wody,
Wprzуd, niї mu poniewolne daі Francuz
rozwody.
Doїa ("wуdz") wenecki przy objкciu wіadzy, podіug staroїytnego zwyczaju, wypіywaі umy¶lnie do tego obrzкdu zbudowanym okrкtem, zwanym Bucentaurus, na Morze Adriatyckie i za¶lubiaі je rzuceniem pier¶cienia do wody. Napoleon Bonaparte zagarn±wszy Wenecj± zniуsі dawny rz±d i zwyczaje i daі jak poeta mуwi, doїom weneckim ,,poniewolny rozwуd" z morzem, na ktуrym odt±d przestali panowaж.
261 Anti-Circe. Sіawna z Odysei (ob. X) i Przemian Owidiusza (XIV) czarownica, kкdy¶ na wyspie zachodniego oceanu, a wedіug Homera blisko Italii osiadіa, zwabionych do siebie ludzi obracaіa w zwierzкta. I tak towarzysze Ulissesa przemienieni zostali w wieprzуw, czyli jak poeta krуtkim i delikatnym wyraїa omуwieniem, "znikczemnieni szczeci±".
267-8
Tu (na wypк AntiCircc) przybywszy bydl±tko
i
zwierzк
Kaїde z nich lepszo¶ж, kaїde twarz czіowiecz±
bierze.
etc. (do str. 18, w. 20 )
Јatwo zgadn±ж, iї w tej alegorii tygrys okrutnika, maіpeczka oznacza pust± kokietkк, wieprz prуїniaka, gryf sk±pca, kret czіowieka oddanego ¶wiatu, a motyl niestaіego miіo¶nika.
294 Ї±dniejsze widoki. Poї±daсsze, przyjemniejsze.
295-7
...Dobiegіem ponika:
Wkoіo kryty, gaі±zka їadna go nie tr±ci
Ani promieс rozciepli, ani ptak zam±ci.
Te wiersze przywodz± na my¶l piкkny opis јrуdіa w Przemianach Owidiusza, III, 406-11.
Fons erat... quem nulla volucris
...turbabat, nec lapsus ab arbore
ramus.
...circa erat silva... sole locum passura tepescere nullo.
309 Trunkiem wyrabianym, sztucznie fermentowanym, jak wszystkie mocne napoje.
337 Borystenes, nazwisko staroїytne Dniepru.
339
Pow¶ci±gliwy Awarysz, te pij±cy wody.
Abarys, mкdrzec scytyjski dlatego obyczajem Scytуw "pow¶ci±gliwy", prostego sposobu їycia, nieprzyjaciel zbytkуw, їyj±cy podіug jednych w czasie oblкїenia Troi, podіug drugich za panowania Krezusa, dostaj w darze od Apollina strzaік lotn±, na ktуrej odbywaі powietrzne podrуїe, zbieraj±c zewsz±d poїyteczne dla ziomkуw wiadomo¶ci: "jak pszczуіka w ul znosi nektary, znalezione po drodze".
343-4
Уw Zamoіczy, ktуrego wiadomo¶ci zbiory
Potem do Samijczyka
przeszіy Pitagory.
Zamolxis, z narodu Getуw, w towarzystwie Pytagoresa zwiedziі Egipt i Indie, a powrуciwszy, miaі rozszerzyж pomiкdzy ziomkami naukк o nie¶miertelno¶ci duszy. Poeta nazywa go Zamolczym, rуwnie jak Abarysa Awaryszem, aby nadaj±c imiona do sіawiaсskich bardziej zbliїone, okazaі tym wyraјniej pocho . dzenie tych mкdrcуw z rodu naszego. Dla zrobienia za¶ wiкkszej Zamolxisowi sіawy powiada, їe ze zbioru jego wiadomo¶ci korzystaі Pytagoras z Samu, zaіoїyciel sіawnej szkoіy pytagorejcуw w Grecji Wielkiej.
347-8
Anacharsys, ktуrego w ci±g wiekуw daleki
Uwielbiali bez koсca
Rzymianie i Greki.
Anacharsys, Scyta, od Grekуw i Rzymian czкsto wspominany, z m±dro¶ci tudzieї mocnej i zwiкzіej wymowy sіawiony, zwiedzaі Grecj±. Miaі byж w Atenach okoіo olimpiady XLVII, gdzie sіuchaі filozofуw, szczegуlniej Platona. Za powrotem do kraju chciaі wprowadziж niektуre obrzкdy religii greckiej, za co od ludu zamordowany zostaі. Do tego zdarzenia ¶ci±gaj± siк nastкpne wiersze:
...Dіugo їywy (domy¶l.: byіby), gdyby w swoje strony
Rozum tylko
przynosiі, a nie zabobony.
351- 2
I Swera nic naleїy mijaж wspominania,
Ktуry byі jednakiego z
stoikami zdania.
Spherus z Bosporu, uczeс Zenona z Cytium, naleїaі do sekty stoikуw, zaіoїonej przez swego nauczyciela.
353 Humania pan. Humaс, miasto dziedziczne Potockich; w okolicach jego leїy Zofijуwka.
358
W jakim lubiі rozprawiaж Krates z Epikurem
Krates, jedcn z uczniуw Platona, wykіadaі filozofi± sposobem
akademikуw, to jest przechadzaj±c siк po miejscach,
Wolnym tchn±cych
powietrzem, nic objкtych murem.
To miejsce "wszystkich wnioskuj±cych",
rozumuj±cych filozofуw, "wpuszcza w swe obrкby", otwarte jest dla nich.
367
Gdy wiкc o wszystkich rzeczy namieniamy w±tku.
W±tek znaczy tu tre¶ж, czyli materi±, z ktуrej "wszystkie rzeczy", to jest ¶wiat caіy jest utworzony.
368-70
Ten (w±tek) koсca mieж nie bкdzie, jak nie miaі
pocz±tku,
Nigdy go nie przyrasta, nigdy nie ubywa,
Ale siк coraz
inn± postaci± okrywa.
Prawie wszyscy filozofowie staroїytni przypuszczali, їe materia niestworzona, wieczna i niepodlegіa zniszczeniu, mieszaj±c siк tylko w rуїnych stosunkach i przybieraj±c coraz inne ksztaіty, dawaіa pocz±tek rуїnym tworom i zjawiskom w przyrodzeniu.
...Solidissimae materiae
Corpora perpetuo yolitare invicta per
aevum.
Lucietius, De rerum natura, liber I, gdzie ta hipoteza w caіej wykіada siк obszerno¶ci.Przytoczone wyїej Trembeckiego wiersze, zdaj± siк byж na¶ladowane z Owidiusza (ob. Metamor. XV, 254):
Nec perit in tanio quidquam, mihi credite, mundo,
Sed variat,
faciemique novat.
Nastкpnie poeta nasz wykіada pokrуtce sіawny w staroїytno¶ci systemat atomуw, wynaleziony przez Lcucypa, rozwiniony przez Demokryta i Epikura, ktуrzy uwaїali materi± jako zіoїon± z najdrobniejszych i niepodzielnych atomуw, a ¶ledz±c i wіasno¶ci i ruchy tych ostatecznych cz±stek, chcieli materialnie wytіumaczyж pocz±tek ¶wiata, rozmaite na nim zjawiska, a nawet istotк duszy ludzkiej, jej wіasno¶ci i dziaіania. Wykіad caіy, od str. 20, w. 29 do str. 21, w. 41, warto porуwnaж z bardzo podobnym rozumowaniem Lukrecjusza: De rerum natura, ks. II, ku koсcowi.
379-80
Gdy ciaі naszych budowa niszczej±ca zwolna
Niebieskiego
braж ognia juї nie bкdzie zdolna.
Podіug mniemania wielu staroїytnych filozofуw dusza byіa istot± ognist±, iskierk± niebieskiego pіomienia. "Heraclitus physicus dixit animam scintillam stellaris essenliae", Macrobius, in Som. Scip., lib. I. "Zenoni stoico animus ignis videlur", Cicer. Tusc. quaest. lib. I.
381-2
...nasze ostatki
Innym rozda їyj±tkom wielkiej іono
matki.
Їyj±tko. Wyraz nowy, zdaje siк byж nie tak stworzony, jako raczej szczк¶liwie znaleziony w mowie naszej. "Wielka matka", zam. ziemia; zwyczajne u staroїytnych wyraїenie.
387
Potrуjnym kula ziemska wіadana obrotem.
Przypuszcza siк tu potrуjny bieg ziemi: pierwszy, "okoіo wіasnej osi", dni oddaje, sprawia odmianк dni i nocy; drugi, okoіo sіoсca, "planety darz±cej ¶wiatіem i ciepіem", wraca lata, jest przyczyn± ustawicznie powracaj±cej kolei pуr roku; trzeci, najleniwszy, z pуіnocy ku poіudniowi i stamt±d znowu ku pуіnocy, "Trionom", miaі "przynie¶ж", czyli sprawiж "odmіodnienie", odrodzenie siк ziemskiego ¶wiata, to jest ziemi i wszystkich na niej istot. Rozumowanie to umysіowe, bardziej z istoty swojej do umiejкtno¶ci niї do poezji naleї±ce, umiaі Trembecki tak zmysіowie wydaж, і±cz±c filozoficzn± zrozumiaіo¶ж i ¶cisіo¶ж z okras± poetyck±, iї przytoczone miejsce zdaje siк okazywaж w najwyїszym blasku jego talent i sztukк.
395-6
Gdy wiкc twych bкdzie (ziemia) kresуw dzisiejszych
dochodziж,
Ciї sami znowu wtedy bкdziemy siк rodziж
etc.
Ziemia trzecim biegiem, o ktуrym wspomnieli¶my wyїej, ma opisywaж wielki period, czyli wielki rok filozofуw. Dla ja¶niejszego zrozumienia tych mniemaс, z dawnej filozofii wyjкtych, posіuїyж moїe Lukrecjusz, De rerum natura, lib. III. Lagrange, tіumacz francuski Lukrecjusza, taki z tej okoliczno¶ci dodaje przypisek: "Nauka o wielkim roku, czyli periodzie, baіamutna i niebezpieczna, z astrologii zapewne bior±ca pocz±tek, najodleglejszej zasiкga staroїytno¶ci. Skaziіy siк ni± mniej lub wiкcej wszystkie sekty filozofуw. Chaldeowie roznie¶li naprzуd to mniemanie po Azji, sk±d nastкpnie przedarіo siк do Egiptu; od Grekуw chwytali je Rzymianie, lubili druidowie i kapіani celtyccy, szukaj±cy chciwie nowych sposobуw o¶lepienia i ujarzmienia ludu. Rozumiano przez ten wielki period zupeіn± rewolucj± ¶wiata, czyli powrуt ziemi, gwiazd i wszystkich ciaі niebieskich na teї same miejsca, do tychїe samych punktуw, z ktуrych pierwej wyruszyіy. Nie oznaczono wprawdzie ze ¶cisіo¶ci±, jak dіugiego czasu potrzebowaі ¶wiat do odbycia takowych obiegуw: niektуrzy rachowali tylko piкж tysiкcy lat, inni tysi±ce i miliony wiekуw; wszakїe zgadzano siк powszechnie, iї po upіynieniu wielkiego periodu, z nowym rokiem i ¶wiat caіy miaі siк odnowiж, czyli nie tylko odrodziж z tymi, jakie posiadaі niegdy¶, wіasno¶ciami i dziaіaж podіug tychїe samych jak dawniej praw, ale tymїe samym porz±dkiem, pod tymїe samym ksztaіtem i w podobnych okoliczno¶ciach. Ciї sami ludzie mieli na powrуt przyj¶ж na ziemiк, pкdziж їycie przeszіemu zupeіnie podobne i zaj±ж w spoіeczeсstwie teї same miejsce, jakie dawniej zajmowali. Rok periodyczny dzieliі siк na pory; i tak zima jego byі potop, latem poїar ziemi" etc. etc. Lucrece: De la nature des choses, traduit par La. Grange, tome premier, pag. 341.
419-420
...Stygn±c pomaіu,
Od twierdzeс nadto gуrnych zeszli do
moraіu.
"Od twierdzeс nadto gуrnych", to jest od rozumowaс tycz±cych siк їycia fizycznego ludzi i budowy ¶wiata, "zeszli do moraіu", czyli do moralnej filozofii Epikura, ktуrego hasіem byіo: Rozkosz s±dzк byж dobrem najwyїszym czіowieka. W nastкpnych wierszach zawarte s± gіуwne zasady jego nauki.
449 My¶l i ciaіo umieszczone ¶cisіo. "Communibus inter se radicibus haerent." Lucr. De rerum natura, l. III. 326. "My¶l", mens, u Јacinnikуw bardzo czкsto zamiast: dusza.
453-4
Tak siк spokojnie zіoїy z przodkami po spoіu,
Jak gdy po walnej
uczcie wstawaіby od stoіu.
Porуwnanie, tylekroж przez rуїnych poetуw na¶ladowane, pierwszy raz podobno
od Lukrecjusza uїyte:
Cur non ut plenus vitae convivaa recedis
Aequo animogue capis securam, stulte, guielem? etc.
(De rerum
natura, III, 952).
463-4
Prometeusz, ksztaіt bogуw ulepiwszy z gliny,
Kradzionym ogniem
onej rozruszaі sprкїyny.
Prometeusz, syn Japeta, ulepiwszy z gliny postaж na wzуr ksztaіtu bogуw, oїywiі j± ogniem z nieba ukradzionym. Epimeteusz, brat jego, podobnym sposobem maіpy ("niїsze stopiniem koczkodany") utworzyі. Zreszt± bajkк tк rozmaicie opowiadaj± poeci i mitologowie. Ob. Hezjod, Roboty i dni, w. 60; Owidiusz, Metam. I, 82; Horat.. Od. I, 16.
475-6
Komu on (obelisk) wystawiony, ¶wiadczy napiі ryty:
"Wnuk Dijony
dla czwartej wystawiі Charyty."
Dijona, wedіug niektуrych poetуw matka Wenery; wnukiem jej byі Kupido. Charty
boginie wdziкkуw, towarzyszki Wenery: Talia, Aglae, Eufrozyne. Poeta
Zofi± Potock±, na ktуrej pami±tkк obelisk ten wystawiony, nazywa czwart±
Charyt±. Hr. de Lagarde tak te wiersze wytіumaczyі:
Sur la base on lira:
L'amour 1'offre a Sophie.
479
Nie inne w kaїdym boku strzeg±ca rozmiary. Maj±ca teї same rozmiary w kaїdym boku, czyli wszystkie boki rуwne.
480
Takiej dla Cesteusza Rzym pozwoliі stary.
W dawnym Rzymie na pami±tkк wielkich mкїуw stawiano kolumny i obeliski; sіawniejsze miкdzy innymi s±: Duiliusza, Cestiusza etc.
501-2
Ogromna kaskada,
Ktуr±, od siebie wiкksz±, Kamionka
wypada.
Rzeczka Kamionka rozszerzonym korytem spada w ksztaіcie kaskady, jest wiкc przy uj¶ciu wiкksz± od siebie, od swego zwyczajnego koryta.
504
Wziкte, posіuszna nimfa dopeіnia rozkazy.
Nimfa wodna, zamiast woda; posіuszna rozkazom, zachowuj±ca bieg i kierunek, jaki jej nadaж chciano.
505 I mimo praw swej rуwni: to jest rуwnowagi, do ktуrej woda ukіadaж siк musi.
507
Kto gajуw tuskulaсskich smakowaі ochіody.
Tusculum, dzi¶ Frascati, miasteczko niedaleko Rzymu, w przyjemnym poіoїeniu, w¶rуd wzgуrkуw, gaikуw, i rуwnin; niegdy¶ dziedzictwo Cycerona.
508
Kto uwieсczaі Tyburu spadaj±ce wody.
Tybur, dzi¶ Tivoli, rozkoszna we Wіoszech okolica, wsіawiona pie¶niami Katula, Horacego i Pro.percjusza. Rzymianie dawni po trudach publicznego їycia lubili dla spoczynku do Tyburu odjeїdїaж i tam lato przepкdzaж. Niedaleko miasta rzeka Anio nagіym i gwaіtownym spadkiem formuje kaskadк, podobno najpiкkniejsz± w Europie. "Uwieсczaж wody spadaj±ce", z. chwaliж; tak w Pow±zkach (str. 41, w. 7):
...domek wielce miіy,
Wart, by go lepsze rymy od moich
wieсczyіy.
509
Kto straszne Pauzylipu przebywaі wydroїe.
Pauzylipe, gуra niedaleko Neapolu, znaczy z greckiego "koniec smutku"; jakoї przyjemno¶ci± poіoїenia i widokуw zasіuguje na to nazwisko. ¦rodkiem gуry skalistej wykuty idzie go¶ciniec z Neapolu do Pozuallo, maj±cy piкжset s±їni dіugo¶ci, piкжdziesi±t wysoko¶ci, i trzydzie¶ci szeroko¶ci.
517
Podobniejsza niebiankom niї cуrkom Adama.
W prozie mуwimy, czк¶ciej: podobny do kogo.
ADAM MICKIEWICZ: OBJA¦NIENIA DO "ZOFIJУWKI"
|
|
|
|
|
THE OFFICIAL SITE of THE DENDROLOGICAL PARK "SOFIYIVKA" of THE NATIONAL ACADEMY of SCIENCE of UKRAINE www.sofiyivka.org.ua |
|
|
|
|